برج های ساعت شهر کابل !

نویسنده: استاد شاه محمود محمود

بخش پنجم

برج ساعت دروازه ورودی ارگ کابل:

معلومات برای یافتن برج پنجم ارگ کابل که در وسط دیوار دومی ارگ قرار داشته و حیثیت دروازه ورودی را دارد ناموفق بودم . مثلیکه همه معلومات در مورد ابادی های ارگ که در زمان محمد ظاهر پادشاه سابق افغانستان مهر و لاک گردیده است و یا مانند اسناد محرم ریاست ضبط احوالات از دیدمان به دور گذاشته شده است . ضمنا" هیچگونه شناخت با قصر نشینان نداشتم تا از نزدیک یکبار آنرا میدیدم و طول و عرض و چگونگی ساختمان آنرا دقیق یادداشت مینمودم .
آنچه که میدانم ارگ را در لغت به معنی قلعه ی کوچک درمیان قلعه بزرگ گویند که دارای برج و باره باشد. دراصطلاح به معنی اقامتگاه فرمانرواست لذا به مکانی اطلاق می شود که در آن فرمانروای شهر، ایالت و یا کشور اقامت داشته باشد و از آنجا برکشور و مردم حکمروایی می نماید .

در گذ شته این مفهوم در افغانستان به دو مکان اطلاق می شد، یکی مربوط به قبل از جنگ دوم افغان و انگلیس و دیگری به بعد از جنگ دوم مربوط می شود.
از جمله پیامد های زیان بار تجاوز دوم قشون انگلیس به افغانستان یکی هم آن بود که بالاحصار تاریخی کابل یا قلعه مستحکم پادشاهان افغانستان با قصرافسانه ای چهل ستون ؛ به دستور رابرتس انگلیس فرمانده قشون مذکور ویران گردید و از آن عمارات و بناهای باشکوه که درروزگار درانی ها و سدوزاییان، افزون براقامتگاه پادشاه و قصرچهل ستون شامل تقریباً یک هزار خانۀ مسکونی، یک رشته بازار و چند محله ی نامداربود، جز تلی ازخاک چیزی دیگری باقی نماند.
حضور نیروهای انگلیس این بار در افغانستان به درازا نه انجامید و چون قوای مذکور افغانستان را ترک کرده و زمام امور مملکت را به امیر عبدالرحمن خان سپردند، در واقع جای به نام ارگ و یا قلعه و دژی برای اقامت امیر موصوف در کابل وجود نداشت، بنابرین امیر مذکور پس از استقرار در کابل و تحکیم و تثبیت موقعیت خویش، انجینران و معماران قندهاری و کابلی را فراخواند و از آنان خواست تا کار احداث ارگ جدید شاهی را درقسمت شمالی و شمال شرقی شهر کابل آن وقت و در جوار شیرپور آغاز نمایند. به همین منظور امیر عبدالرحمان خان دو صد جریب زمین معادل 83 هکتاررا در ناحیه ی مذکور اختصاص داد و از معماران و انجینران فوق خواست تا با استفاده از همۀ امکانات، قلعه مستحکم موسوم بر ارگ شاهی را در وسط باغ وسیع بنیاد نهند. (1)
امیرعبدالرحمن خان یک شیوه کاملاً جدیدی معماری را در افغانستان مروج ساخت. یعنی نمای بیرونی که بر علاوه ساختمان های قبلی که به داخل توجه بیشتر داشت به بیرون بنا توجه نیز داشته باشد. ، بنابران نما ها به استقامت باغ ؛ مجهز با چشمه ها یا آب روان بود. عبدالرحمن خان طرح و نظریات شخصی اش را در قسمت مهندسی تطبیق می نمود. راه رو های طاق دار که نوع از مهندسی آسیا مرکزی بود در ساختمان هایش دیده می شود. قابل یاد آوری است که عبدالرحمن خان قبل از امیر شدن سال ها در تبعید در بخارا اقامت داشت. نامبرده پیوسته از نقشه های مربعی، ساده و یک منزله استفاده به عمل می آورد. که شامل گنبد مرکزی، صالون عمومی هشت ضلعی با اطاق های مربعی که هر کنج آن با راهرو های ستونی وصل گردیده بود.
امیر عبدالرحمن خان بعد از انکه در سال 1299 هـ ق = 1880 م ساحه باغ پهلوان محمد نور واقع سمت شمال شرق ده افغانان کابل را برای طرح و احداث قلعه جدید قرارگاه دولت بنام ارگ دارالسلطنه کابل پسندید و خود به خاطر استحکام ولایات شرقی به ننگرهار رفت و پسر خود سردارحبیب الله خان را تفویض نمود که به قرار نقشه و مشورت اهل فن تعمیر به حفر تهداب ارگ کابل اقدام نماید.
ارگ کابل در وسط دو نهر اب که از دریای کابل کشیده بود به سمت شمال غرب ناحیه مرادخانی بنا گردید . در حقیقت نقشه ارگ کابل و سلامخانه و گنبد نقاره خانه و بازار ارگ و کوتوالی و چهاونی شاهی ( قرارگاه رساله شاهی) و حمام شاهی و دفتر مستوفی الممالک و جاده پیش روی قصر سلامخانه، حصص زیاد مرادخانی و باغ محمد شریف خان و گلاب باغ قدیم را احتوا نمود . دراولین فرمان های عهد آن دولت ( ارگ مبارکه دارالسلطنه) یاد شد . ( 2)
گروه انجنیران مذکور زیر نظر سید یاقوت شاه چرخی از نزدیکان و افراد مورد اعتماد امیر عبدالرحمن که بعداً عنوان قلعه بیگی نیز شهرت یافت، با جدیت تمام و مطابق با طرح معماری آن روزگار، قلعه را با دیوارهای کنگره دار و تیرکش ها و دیگر امکانات دفاعی ساختند و در اطراف دیوار نیز خندقی برای آب کندند. لودویک ادمک در قاموس تاریخی افغانستان ارتفاع دیوار ارگ را 50 فُت معادل 15 متر و 24 سانت می نگارد . (3 ) همچنین در چهار طرف دیوار، چهار برج مخروطی شکل که درخویش تیرکش های برای توپ و سایر تجهیزات دفاعی داشت، به وجود آوردند. بنابران تحت نظارت حبیب الله خان پسر امیر و سایر انجنیران و معماران وطن بود که در طول دهسال بخشی بزرگ ارگ ساخته و اعمار گردید.
با وجودیکه در زمان امیرشیرعلی خان برای اعمار ارگ شیرپور؛ کار بیگار ممنوع گردید و برای کارگران و معماران مزد داده میشد . برخلاف در ساخت وساز ارگ کابل امیر؛ مردم را بیگاری گرفته و زمینداران به فرستادن نفر و قلبه گاو، اسپ و مرکب و چوب دستک به ارگ مجبور بودند .
مهمترین بخش ارگ عبارت از :
سلام خانه که در آن مراسمی دراعیاد و جشن ها برگزار می گردید نیز در جوار درب شرقی احداث شد
هم چنین مطابق با ایجابات معماری ویژه ی قلعه سلطنتی، در داخل ارگ کابل نیز ساختمان های دیگری احداث شد، از جمله : دفترشاهی، حرمسرا، اتاق های برای خدمت کاران دربار، جای مطمئن برای حفظ و نگهداری نقود و اشیای قیمتی پادشاه موسوم به خزانه شاهی، کوتی باغچه، مسجد، دیپوی اسلحه و مهمات، اقامت گاه برای محافظان پادشاه، مکان نگهداری زندانیان یا محبس شاهی، آشپزخانه و انباری برای نگهداری مواد غذایی. (4)
افزون بر ساختمان ارگ شاهی که کار احداث آن در روزگار فرمانروایی امیر عبدالرحمن خان و امیر حبیب الله به پایان رسید، در روزگاران بعدی نیز عمارات و ساختمانهای دیگری بدان افزوده گشت که در زمره ی آنها چند قصر و مکان ذیل می باشند:
قصر نمبر ۱، قصر نمبر ۲، ، قصر زرد و قصر سنگی و قصر سپیدار است .

اما برج ورودی که ساعت بزرگی در آن تعبیه شده است:
این برج در زمان شاه سابق محمد ظاهر اعمار گردید از سال تآسیس و چگونگی دیزاین و ساختمان آن نمیدانیم . زمانیکه به این برج نگاه میکنیم که از دو بخش قاعده و بخش اصلی تشکیل شده است . بنا" میتوان گفت در ورودی یا قاعده آن مانند همه آبده های اسلامی به شکل نیم دایره بوده و در حدود 6 تا 8 متر ارتفاع دارد و بخش اصلی برج تا انتها به شکل مربع و ارتفاع حدود 12 تا 14 متر واز خشت های متوازن سنگی قد افراشته است و با اضافه حدود یک متر ارتفاع دیگر با دیوار گنگره دار و تیرکش مانند ختم میگردد. عرض برج پنج پا یا 4 در 4 متر تخمین میگردد. در راهرو دروازه ورودی ؛ دروازه کوچکی قرار دارد که توسط پله یا زینه ها به بالای برج راه می کشاید.
احتمالا" این برج را برای افراشتن بیرق سه رنگ افغانستان اعمار و اختصاص داده است . ساعت بزرگی در چهار رُخ این برج از فاصله های دور معلوم میگردد. بنا" میتوان از آن به نام برج ساعت دومی ارگ نام برد .

زیر نویسها :