مقدمه :

نویسنده: استاد شاه محمود محمود

موقعیت استراتیژیکی لوگر در نزدیکی کابل همیشه مورد توجه دولتمردان و امپراطوران بوده است.« تخت جمشيد» درسجاوند لوگر، که در يکى از بلند ترين محلات آن قرار دارد؛ نمایانگر موجوديت قديمترين آبده تاريخى در اين جا است. همچنان نمايانگر آنست که: يکى از مناطق حکمروايى جمشيد ويا به عباره ديگر يما پادشاه ، در جنوب هندوکش در سجاوند (سکاوند) لوگر موجود بود. لوگر سرزمین بوده و است که راه ترانزیت مهم نظامی و سیاسی کشور ما را تشکیل میدهد .

  لوگر هرگز پایتخت ومرکز سیاسی چون کابل، غزنی، غور، هرات، بلخ، نیمروز و قندهار نبوده است اما این شهر یکی از مراکز دینی و مذهبی هندوی و بودایی بوده است . لوگر در زمان کنشکا و کوشانی های بعدی از مراکز عمده بودایی شمرده میشد . شاه کابل برای مراسم دینی و تایید روحانیون باید وشاید به کلوگر میامد . امروز معابد بودایی عینک لوگر شاهد مدعای ما است . یکی از بزرگترین معابد بودایی دراین جا وجود داشت . اما بعد از آمدن اعراب مسلمان احتمالا" بوداییان معابد را پوشانیده تا از گزند مسلمانان در امان باشند و خود شان محل را ترک نمودند . امروز بنابر کشفیات باستانی تعداد زیادی از معابد در عینک و سجاوند لوگر کشف و معرفی شده که اکثر انها توسط خاک پوشیده شده است . بنا" لوگر مرکز و پایتخت دینی و مذهبی بوداییان کوشانی بوده است .

به نسبت همین اشتراکات دینی است که لوگر را جزء کابل دانسته اند و تا زمان بابر و حتی شصت سال قبل هم جزء ولایت کابل بود.چنانچه در زمان غزنویان لوگر یکی از تفرج گاه های غزنوی بوده است . در مبحث گذشته دیدیم که لوگر شهر شکار و استراحت گاه محمود غزنوی بود . دفتر مالیات غزنویان در پادخواب روغنی و زندان های سیاسی در دامنه کوه های سجاوند قرار داشت. چنانچه امير يوسف بن سبگتگين يکى از برادران جوان محمود که از هم سنان مسعود ومحمد بود، يکجاى تحت آموزش گرفته شده بود ومحمد هنگام سلطنت خويش او را به حيث سپه سالار(1) خود مقرر نمود ، ولى مسعود بنابر عدم اطمینان و دغدغۀ خاطر ی که در بارۀ او داشت، هيچگاهى اعتمادى براو نکرد؛ در نتیجه وى را در سال ( 422 هـ ق = 1031 م ) در قلعه سکاوند لهوگر جوار کابل زندانى نمود.(2) و خزاین و گنجینه های طلا و ثروت که از هند آورده بودند در سکاوند لوگر موقعیت داشت .

تشیلات اداری ولایت لوگردر گذشته دور :

بابر در توزک خویش لوگر را از تومان « ولایت » کابل دانسته ومینویسد : کابل از اقلیم چهارم است در میان معموره واقع شده است شرق آن لمغانات و پرشاور و هشنغر و بعضی از ولایات هند است . غربی او کوهستان هاست که کرنو و غوردر آن کوهستان است شمالی او ولایت قندوز و اندراب است کوه هندوکش در میان است جنوبی او فرمل و نغر و بنو و افغانستان است مختصر ولایت طولانی افتاده طول او از مشرق بطرف مغرب است ( 3) 

در سرزمین کابل تبار های گونه گون وجود دارند. در دشت ها و دره های کوچکش ترک ها، عرب ها، در شهرها و روستا هایش پشه یی ها و پراچی ها، تاجک ها، برکی ها و قبایل افغان زندگی میکنند. در کوه های غربی اش، قبایل هزاره و نکودری که برخی از آنها به زبان مغولی صحبت میکنند، در برخی نقاط کوهی شمال آن کافر و کتور و گیبرک زندگی میکنند و مناطق جنوب محل بودو باش قبایل افغان است. حدود یازده تا دوازده زبان در کابل رواج دارد. که از آن میان میتوان اینها را نام برد: عربی، فارسی، ترکی، مغولی، هندی، افغانی، پشه یی، پراچی، گیبری، برکی، و لغمانی ....در سرزمین کابل تبار های گونه گون وجود دارند. در دشت ها و دره های کوچکش ترک ها، عرب ها، در شهرها و روستا هایش پشه یی ها و پراچی ها، تاجک ها، برکی ها و قبایل افغان زندگی میکنند. در کوه های غربی اش، قبایل هزاره و نکودری که برخی از آنها به زبان مغولی صحبت میکنند، در برخی نقاط کوهی شمال آن کافر و کتور و گیبرک زندگی میکنند و مناطق جنوب محل بودو باش قبایل افغان است. حدود یازده تا دوازده زبان در کابل رواج دارد. که از آن میان میتوان اینها را نام برد: عربی، فارسی، ترکی، مغولی، هندی، افغانی، پشه یی، پراچی، گیبری، برکی و لغمانی...(4 ) 

چنانچه ظهیرالدین بابر؛ کابل را شامل چهارده تومان دانسته و لوگر یکی از تومان های قریب کابل میباشد .

" .... دیگر تومان لهوکر است ده کلان او چرخ است حضرت مولا یعقوب قدس سره از این چرخ اند ملا زاده ملا عثمان هم چرخیست سجاوند هم از مواضع لهوکر است خواجه احمد و خواجه یونس از همین سجاوند بوده اند باغات چرخ بسیار است در دیگر مواع لهوکر باغ نمی شود مردم او اوغان شال اند در کابل این لفظ شایع است غالبا" افغان شعار است که اوغان شال میگویند .(5 ) 

در زمان امپراطوری درانی لوگر مجددا" از تشکیلات مهم دولتی محسوب گردید . میرزایی خان پدر نایب امین الله خان لوگری در زمان تیمورشاه درانی نماینده قوم برکی در کابل بود . (6 ) همچنان سران لوگر در نبرد و دفاع از خاک افغانستان دوشادوش دیگر هموطنان رزمیدند. نایب امین خان لوگری حکومت لوگر را داشت و با ده هزار نفر از افراد خویش در ترد انگلیس از افغانستان پایمردی نشان داده است . اما قبل از اینکه انگلیس ها وارد افغانستان شود ولایت لوگر در جاگیر حبیب الله خان پسر سردار محمد عظیم خان برادر امیردوست محمد خان بود. بناء لوگر جزء ولایت کابل باقی ماند.

تشکیلات اداری و دولتی ولایت لوگر بعد از استقلال 1919 م :

در تشکیلات اداری و ملکی افغانستان بعد از استقلال در سال 1300 هـ ش تحت نام تشکیلات اساسیه افغانستان تدوین گردید و تمام افغانستان به 216 واحد اداری منقسم گردید که شامل ولایات ؛ کابل، قندهار، هرات، ترکستان و ویلایت قطغن و بدخشان و همچنان حکومت اعلی سمت مشرقی ، سمت جنوبی ، حکومت اعلی میمنه و حکومت اعلی فراه بود ( 7) در دهه های 1320 و 1330 هـ ش ولایات افغانستان به نایب الحکومه گی ها، حکومت های اعلی، حکومت های کلان، حکومت های درجه اول، دوم و سوم و علاقه داری ها تقسیم شده بودند . بنابران ولایات کابل ، قندهار، مزارشریف، قطغن و بدخشان حیثیت نایب الحکومگی داشتند و حکومت های اعلی عبارتند از جنوبی، مشرقی، میمنه، فراه و چخانسور بود. ولایت لوگر مربوط نایب الحکومگی کابل و حکومت کلان داشت؛ ولایت لوگر که از حاصل خیز ترین ولایات افغانستان بود بنام « گدام غله شهر کابل » نامیده میشد . مناطق تحت اداره حکومت کلان لوگر ؛ شهرها و مناطق میدان و وردک را نیز شامل میگردید .

از جمله :

1 - حکومت درجه 2 کلنگار که شامل : علاقه داری محمد آغه و علاقه داری آزرو بود .

2 - حکومت درجه 2 وردک که شامل : علاقه داری دایمیرداد و علاقه داری جغتو بود 

3 - حکومت درجه 2 میدان که شامل : علاقه داری جلریز و علاقه داری نرخ بود

4 - علاقه داری چرخ

5 - علاقه داری پادخواب شانه 

6 علاقه داری خوشی . (8) 

در سال 1313 هـ ش نماینده لوگر در شورای ملی شخصیت برازنده و کارکن و دلسوز همانا سیدعباس خان بود . که خدمات شان در لوگر و غزنی تا هنوز زبانزد خاص و عام است .

 تقسیمات دفتری و اداری در سال 1316 هـ ش عبارتند از: وکیل حاکم کلان ، مامور کنترول ، قاضی ابتداییه ، قوماندان کوتوالی ، مامور گمرک کفیل مدیر صحیه ، (9 ) همچنان در سال 1315 هـ ش یک نفر مامور بلدیه در حکومت کلان ( برکی راجان ) نیز وجود داشت . ( 10) در سال 1315 هـ ش دو باب مکتب در زرغون شهر و پادخواب شانه تاسیس گردید . ( 11) 

در کلنگار لوگر در سال 1335 هـ ش معدن خاک کاولین شناسایی گردید که مهم ترین رکن چینی سازی است قراریکه متخصین چینی سازی « د شاکر کمپنی » در جنگلک آنرا امتحان نمودند برای چینی سازی خیلی کار امد ؛ میباشد . ( 12) 

اما با شروع دهه چهل هـ ش تشکیلات اداری تغییر نمود و افغانستان دارای هفت ولایت شامل ولایت کابلف هرات، قندهار، قطغن،ننگرهار، مزارشریف،و پکتیا و ده حکومت اعلی شامل حکومت اعلی گرشک، غورات، بدخشان، میمنه، شبرغان، بامیان، فراه، ارزگان، غزنی و پروان تقسیم گردید . (13) 

لوگر کماکان دارای حکومت کلان بوده و مربوط ولایت کابل قرار داشت . در سال 1342 از شورای ملی افغانستان دو نفر نماینده از برکی برک « لوگر» بنام عبدالقادر مدقق و نماینده دیگر از کلنگار بنام عبدالعزیز وجود داشت . (14) 

در حالیکه قانون اساسی سال 1343 هـ ش توشیح و دولت شاهی مشروطه اعلان گردید . تقسیمات اداری افغانستان به 29 ولایت از طرف پارلمان افغانستان مورد تایید قرار گرفت (15) و محمد یوسف صدراعظم افغانستان مقرر شد و لوگر یکی از ولایات های همجوار کابل با مساحت 4234 کیلومتر مربع و نفوس 309182 نفر در نقشه سیاسی افغانستان نشانی گردید.این ولایت تا سال 1349 هـ ش دارای سه ولسوالی و دو علاقه داری بود : ولسوالی درجه دو کلنگار و پل علم ، ولسوالی درجه 4 محمد آغه ، ولسوالی درجه 4 آزرو، علاقه داری چرخ و علاقه داری خوشی . دراین دوره تعداد مکاتب ذکور : دهاتی 9 باب، ابتداییه 21 باب، متوسطه 7 باب و یک باب لیسه بنام غازی امین الله خان لوگری در مرکز ولایت برکی برک وجود داشت در حالیکه برای اناث فقط دو باب مکتب دهاتی و یک باب مکتب ابتداییه دیده میشد . ازمکاتب متوسطه و لیسه خبری نبود. (16) 

در سال 1349 هـ ش لوگر شامل سه ولسوالی و دو علاقه داری قبل الذکر بوده و نفوس آن به 316911 نفر محاسبه گردیده است .تعدا مکاتب افزون گردیده یعنی : تعدا مکاتب دهاتی به 35 باب، ابتداییه به 24 باب ،متوسطه 8 باب و لیسه به 3 باب رسیده است . و شامل یک باب شفاخانه بود . تا هنوز مرکز ولایت برکی برک بوده است .( 17) 

در سال 1350 هـ ش تعدا نفوس لوگر به 325642 نفر تخمین گردیده و تعداد مکاتب قرار ذیل بود: مکاتب ذکور - دهاتی 31 باب، ابتداییه 26 باب، متوسطه 12 باب و لیسه 4 باب اما در مکاتب اناث چندان تغییراتی اساسی به وجود نیامده فقط 8 باب مکتب دهاتی و 9 باب مکتب ابتداییه برای اناث وجود داشت . ( 18) 

در 14 جوزا 1351 هـ ش با گذاشتن سنگ تهداب ساختمان مدیریت فواید عامه ولایت لوگر ؛ درحقیقت اولین ساختمان پل علم منحیث مرکز ولایت لوگر توسط ,وحید اعتمادی والی این ولایت گذاشته شد . ( 19)

اما بعدا" این مساحت مورد فراز و نشیب قرار گرفت : یکی از آنها احصاییه امریکایی ها است که در سال 2015 م گرفته شده است . مساحت لوگر را 3880 کیلومتر مربع و نفوس لوگر را به 392045 نفر محاسبه کرده اند. ( 20)

تشکیلات ولایات لوگر بعد از ایجاد ولایت تا سال 1357 هـ ش همچنان با سه ولسوالی و دو علاقه داری ادامه داشت . برعلاوه وکلا در پارلمان ( مجلس نماینده گان و مجلس سنا) مانند دیگر ولایات کرسی داشتند.

بعد از کودتا هفت ثور در تشکیل ولایات تغییراتی به وجود آمد : ولسوالی ها وسیع گردید و علاقه داری ها به سطح ولسوالی ارتقا یافت . تا اینکه در زمان حاکمیت مجاهدین تشکیل ولایت لوگر به 4 ولسوالی رسید اما بعد از حکمروایی طالبان در تشکیل اداری ولایت لوگر تغییراتی رونما شد .

امروز ولایت لوگر برعلاوه مرکز ولایت پل علم شامل شش ولسوالی دیگر چون : برکی برک، خروار، چرخ ، محمدآغه، آزرو و خوشی میباشد .

زیر نویسها :

1 - گرديزى – عبدالحي، زين الاخبار،به تصحيح وتحشيه پوهاند عبدالحى حبيبي، بنياد فرهنگ ايران، 1347، ص 194 .

2 - بوسورث – کليفورد ادموند، غزنويان متاًخر « عروج واضمحلال » ترجمه عبدالوهاب فنايي، مرکز علوم اجتماعى اکادمى علوم افغانستان، کابل، 1367 ، ص 224 .

3 - بابر - ظهیرالدین محمد، بابر نامه یا تزک بابر، ترجمه خان خانان بیرم خان ترکمن ، بمبی ، 1308 هـ ق ، ص 80 ....

4 - بابر ؛ ایضا" ، ص 83 .

5 - بابر ؛ ایضا"، ص 87 . 

6 - فوفلزایی - عزیزالدین وکیلی، تیمورشاه درانی، ج دوم، کابل، 1346 هـ ش، ص 423. 

7 - نظامنامه ؛ کابل، مطبعه سنگی دارالسلطنه 1300 هـ ش، ص 53 - 57 .

8 - سالنامه افغانستان ، کابل ، 1313 هـ ش ، ص 20 - 21 . 

9 - سالنامه افغانستان ، کابل ، 1316 هـ ش ، ص 51 .

10 - سالنامه افغانستان ، کابل ، 1315 هـ ش .

11 - سالنامه افغانستان ، کابل ، 1315 هـ ش ، ص 109 .

12 - سالنامه افغانستان ، کابل ، 1335 ، ص 207 .

13 - سالنامه افغانستان ، کابل، 1340 هـ ش .

14 - سالنامه افغانستان ، کابل ، مطبعه دولتی، 1342 .

15 - سالنامه کابل ،جغرافیای سیاسی افغانستان ، کابل ، مطبعه دولتی ، 1344، ص 111 .

16 - تشکیلات اداری افغانستان، سالنامه افغانستان، کابل، مطبعه دولتی، 1346، ص 6 . همچنان رجوع کنید سالنامه کابل ، سال 1347 - 1348 هـ ش، ش 36، س 1349 هـ ش ، ص 129 . 

17 - معرفی ولایات افغانستان، سالنامه افغانستان، کابل ، مطبعه دولتی، 1350 هـ ش، ش 37، ص 97 - 98 .

18 - معرفی ولایات افغانستان ؛ سالنامه افغانستان، کابل ، مطبعه دولتی ، 1351هـ ش، ش 38، ص 112 - 113 .

19 - د داخلی اخبارکرونولوژی ، سالنامه افغانستان، کابل، ش 39 ، مطبعه دولتی، س 1351 هـ ش، ص 325 .

20 - Afghanistan; Program for Culture and Conflict Studies