گلستان سرای یا اقامتگاه شخصی امیر عبدالرحمن خان

نویسنده: استاد شاه محمود محمود

مقدمه :
قبل از زمامداری عبدالرحمن خان برای سکونت شاه مکان مناسبی وجود نداشت. بالاحصار و ارگ شیرپور در تجاوزات انگلیس بالای افغانستان ویران و قسمت‌های از آن سوخته بود. در زمان حکمرانی امیر شیرعلی خان کار ساخت قلعه‌ یی شیرپور به دستور وی آغاز شده بود، اما با حمله‌ و تجاوز انگلیسی‌ها به کابل در سال 1878 - 1879 م ، و رفتن امیر به شهر مزار، در اعمار ارگ سکتگی به میان آمد. زمانی که امیر عبدالرحمن خان به کابل آمد و قدرت را در دست گرفت، برای سکونت پادشاه مکان مناسبی وجود نداشت. عبدالرحمن خان شب اول را در منزل غازی عبدالله خان وردک که در دِه افغانان کنونی موقعیت داشت، سپری کرد. بعدا" به باغ بابر محل مناسبی برای خویش اماده کرد و حرم خویش را جا داد.

بنابران ضرورت ساختن و اعمار ارگ جدید میرفت روی این منظورامیر عبدالرحمن خان در سال 1299 هـ ق = 1880 م ساحه باغ پهلوان محمد نور واقع سمت شمال شرق ده افغانان را برای طرح و احداث ارگ یا قلعه جدید اختصاص داد و پسر خویش حبیب الله را توظیف نمود تا از ساخت و ساز ان نظارت نماید. و به نام « ارگ مبارکه دارالسلطنه » یاد شد . (1)
هم‌زمان با ساخت ارگ برخی تعمیرهای دیگر نیز اعمار شد. یکی “بستان سرای” نامیده می‌شد که در پارک زرنگار کنونی موقعیت داشت و امروز مزار امیر عبدالرحمن خان در آن‌جا موقعیت دارد. گلستان سرای ، قصر سلام خانه یا دیوان خاص و دیگر دیوان عام ، قصر زرافشان، قصر شهرآرا، قصر باغ بالا، قصر تاک باغ یا قصر مهمانخانه، سرای دبیره ، گنبد نقاره خانه، بازار ارگ و غیره میباشد. کار اعماربسا این تعمیرات تا زمان امیر حبیب الله تا مدت سی سال ادامه داشت .

گلستان سرای :
تعمیر دیگر که امیر عبدالرحمن خان در آن‌جا زندگی می‌کرد ” گلستان سرای ” نامیده می‌شد که در مقابل وزارت معارف و در محوطه‌ی امروز شاروالی کابل واقع شده‌ بود. این بنا زیبا در آن زمان مربوط به ارگ می‌شد.
امیر عبدالرحمن خان در تاج التواریخ مینویسد که : در موقع جلوس به تخت سلطنت ؛ خانه به جهت سکونت نداشتم، چرا که عمارات بالاحصار را که خانهء اجدادی من بود لشکر انگلیس خراب کرده بودند و دیگر خانه موجود نبود. خانه کرایه هم پیدا نمی شد که موقتا" آنجا بمانم زیرا که در افغانستان هوتل نیست. به خیال من در تواریخ کمتر، بلکه هیچ دیده نشده است که پادشاهی به جهت خوابیدن خود اتاقی نداشته باشد و تا زمانی که عمارت تازه به جهت خود بمنا نمودم ، در چادر ها و خانه های گلی مال رعایا عاریه می نشستم .( 2)
امیرعبدالرحمن خان که سردی و گرمی روزگار و شکست و موفقیت های حربی و نظامی را دیده بود اکثرا" در چادر و درفضای باز و یا داخل باغ ها زندگی میکرد. بنابران تعمیراتی که در نظر گرفته است ؛بنابر بیان خودش : تمام عمارات مسکونی من در نقاط که نظر انداز های خوش نما دارد ، ساخته شده است و در محل فرحناک خوش آب و هوایی واقع می باشد و اطراف عمارات مذکور باغها و درختهای گل می باشد و به طوری ساخته شده است که در یک عمارت اطاقهای گرمخانه زمستانی و ایوانهای وسیع با در های بزرگ به جهت تابستان می باشد . ترتیب اتاق ها به این قسم است که در فصل بهار، شگوفه های اشجار و در موسم پاییز، رنگهای گوناگون برگها در منظر اتاقها جلوه گر است و از مشاهده باریدن برف زمستان که خیلی با صفا است و تابیدن مهتاب در شبها جالسین این عمارتها که در دم دریچه ها نشسته اند محظوظ می شوند . ( 3) قصر باغ بالا، گلستان سرای و بوستان سرای وجهان نما واقع تاشقرغان و چند تای دیگر مشخصات ذوق هنرمعماری امیر عبدالرحمن را نشان میدهد .
بنا" گلستان سرای در حقیقت خانه و باغ شخص امیر عبدالرحمن با همین مشخصات جلوه نمایی داشت . این سرای در محوطه مختصر و دیوار های بلند با کنگره ها و عمارت دو منزله که چهار طرف آن ایوان ها بزرگ اعمار شده بود. دارای اتاقها و دهلیز و کلکین های قدیمی کندنکاری و گنبد وسیع و بزرگ در میان و چهار برج ترصدی که حیثیت یک اتاق بزرگ را داشت در چهار گوشه گلستان سرای با پوشش آهنی قد افراشته بود. این عمارت توسط معماران قندهاری با مواد دست داشته از قبیل خشت پخته، گچ ، ریگ و آهن و چوب به پایه اکمال رسید . تصویری از آن امروز در دست است که توسط یگانه طبیب استخدام شده امیر عبدالرحمن خان به نام « لیلیاس آنا همیلتون » گرفته شده است ، که ذوق زیبا و طبیعت گرای امیر عبدالرحمن را نمایندگی میکند.
در سال 1342 هـ ش به جز مقبره امیر عبدالرحمن خان ، بوستان سرای ، گلستان سرای ، و چندین سرای موتر خانه و یک رسته بازار شاهی تخریب گردید و به عوض پارک زرنگار با تپه و سرک های اسفلت شده و باغچه های گل اباد شد ناگفته نماند چندین درخت بزرگ و قدیمه را حفظ نمودند . اما مؤلف شناسنامه افغانستان مینگارد که کار ترمیم مجدد گلستان سرای توسط موسسه هبیتات دز سال 1381 هـ ش اغاز و انجام شد . (4) درست است که در زمان ریاست جمهوری حامدکرزی ارگ کابل بازسازی گردید . اما نمیدانم که آیا قصر گلستان سرای در داخل ارگ موقعیت دارد یا خیر؟ .

زیر نویسها :