نویسنده: استاد شاه محمود محمود

بخش پنجم

در زمان شاه امان الله :

در زمان اعلیحضرت امان الله خان در سال 1919 م توسعۀ بیشتری در زمینه پست به وجود امد . به این ترتیب که یک ادارۀ مرکزی برای انتظام و وارسی امور مخابراتی و یک مدیریت بنام مدیریت پُست، تلگراف و تیلفون تحت اثر وزارت داخله تشکیل گردید بنابران شاه امان الله یک کارشناس فرانسوی را به خاطر تاسیس خدمات پستی و یک نقاش جاپانی برای طرح تکت های پُستی استخدام کرد تا تکت پستی افغانی را مطا بق قوانین استاندرد بین المللی عیار سازد. به همین علت در تکت پستی افغانستان تا سالهای اخیراز زبان فرانسوی استفاده میشد. و ستاره ازادی سلطنتی و تاج شاهی امان الله در تکت پستی به چاپ رسید. همزمان با این، دو تمبر یا تکت پُستی در مزار شریف و جلال اباد تکت های پُستی محلی به چاپ رسیدند.(1)

برای مشاهده کردن عکس های بیشتر اینجا کلیک کنید!

  درحالیکه در طول سی و شش سال گذشته صرفا با کلمات دری و عربی تکت های های پستی معرفی میگردید اما در فبروری 1927 م با لیبل انگلیسی Afghan post و کمی بعد تر با کلمه فرانسوی "Afghanes Postes" منتشر شد . (2)

ضمنا" برای هر یک از ولایات و حکومت های خورد و کلان دیگر یک ـ یک داکخانه تاسیس گردید. در این هنگام تکت های پُستی به انواع مختلف و شک موزون تری طبع گردیده و مهر های فلزی برای مراسلات راجستر شده تهیه و مورد استعمال قرار داده شد. در این هنگام داکخانه مرکزی در عمارت متصل شاۀ دو شمشیره موقعیت داشت.

مراسلات عادی در غرفه های اخذ و قبول و ارسال پُسته عادی توسط داکی های سوارکار و پُست های فوق العاده توسط پُست رسان ها مانند گذشته ادامه داشت.

در سال 1925 م بین کابل و پشاور بجای پُسته رسان های پیاده رو، برای بار اول پُسته توسط موتر حمل گردید و یک دفتر تبادلۀ سرحدی نیز در تورخم تاسیس یافت.

از همین تاریخ به آمران دوایر پُستی در مجالس مشوره ولایت و حکومات اعلی و حکومات کلان، به عنوان اعضا حق شمول داده شد و این اجرات تا سال 1928 م ادامه داشت. 

امروز زیباترین تکت های پُستی دوره شاه امان الله خان؛ در موزه آستان قدس رضوی مشهد ؛ وجود دارد که هم از نظر کمیت و هم از نظر کیفیت بیشترین تمبرهای افغانستان را در خود جای داده است. تمبرهای موجود در موزه بسیار نفیس است 

این تمبرهای را در مخزن تمبر نگه داری می‌کنند و نمی توان برای همیشه در معرض دید عموم قرار داد چرا که آسیب می‌بینند.

بنابران به مناسبت‌های خاص این تمبرها را به نمایش گذاشته میشود ، چون این تمبرها به خاطر بافت کاغذ آن که بسیار ظریف هستند و نباید همیشه در معرض نور باشند. (3)

در زمان حبیب الله کلکانی:

از آغاز شورش کلکانی شاه امان الله بنابر عدم همکاری مردم و کارمندان دولت و مهمتر از همه دسایس انگلیس ها که در عقب این شورش قرار داشتند؛ مدت 9 و یا چیزی پیشتر ؛ جریان امور پُستی بصورت نامرتب تحت ادارۀ مرکزی صورت میگرفت. در این دوره هیچ نوع تکت پُستی طبع و منتشر نگردید چنانچه در موقع ضرورت از تکتهای پُستی سابقه استفاده بعمل میآمد. برخی دیگر ادعا دارند دراین وقت چند تکت پُستی انتشار یافت اما سندی در دست نیست .

در زمان محمد نادر خان:

در آغاز سلطنت محمد نادر شاه دولت به امور پُستی توجۀ خاصی مبذول داشته و به آن نظم و نسق صحیح بخشید.در اخیر سال 1928 م مدیریت عمومی پُست، تلگراف و تیلفون از وزارت داخله مجزی و به شکل ادارۀ مستقل در تشکیل دولت جا داده شد که بعداَ این تشکیل به ریاست ارتقا یافت. در سال 1929 م موتر های سرویس پُستی تهیه و از کابل به سمت تورخم و قندهار بکار انداخته شد. بعد یک تعمیر پُسته خانه در مرکز و پُسته خانه های دیگر در ولایات بنا گردید. تمام انواع مراسلات از قبیل پُست کارتها، جراید، مجلات نمونۀ مال التجاره، اوراق کار، بسته های کوچک به تمام مناطق در داخل و خارج بصورت عادی، راجستر شده، یکطرفه و دوطرفه، زمینی و برای ممالک خارج بصورت هوایی قبول و ارسال میگردید. در مرکز چهار پُسته خانه تکتهای پُستی که دارای تصاویر و مناظر مواضع باستانی و تاریخی مملکت بود به اندازه های مروج و رنگهای موزون به قیمت های جداگانه در مطبعۀ دولتی طبع و تهیه گردید. پس از این تاریخ اقدامات وسیعتری در زمینه به عمل آمد که ذیلاَ خلاصه میگردد :

در سال 1928 م افغانستان عضو اتحادیۀ بین المللی پُست شناخته شده و بتاسی از مقررات موضوعه اتحادیۀ مذکور در بارۀ مبادله و ارسال و مرسول پُستی با ممالک همجوار موافقه های جداگانه عقد گردید.

همچنان در سرحدات افغانستان اداره های پُستی تاسیس گردید که به ترتیب آتی از آن نام میببریم

الف : دفتر مبادلۀ سرحدی تورخم، مقابل لندی کوتل، دفتر مبادلۀ سرحدی سپین بولدک مقابل چمن.

ب : دفتر مبادلۀ سرحدی تاشگذر مقابل ترمز، دفتر سرحدی تورغندی مقابل کشک.

ج : پُست ممالک خارج و تبادلۀ پُسته های مذکوور بوسیلۀ دفاتر سرحدی متذکره به اساس مقررات مراسلات هوایی برای ممالک خارجی از طریق کراچی فرستاده میشد.روی این ملحوظ امور پستی در داخل مملکت تا اوآخر سال 1933 م به همین ترتیب جاری بود.

در زمان محمد ظاهر شاه :

از سال ١٩٣٤ که مصادف به سلطنت محمد ظاهر شاه بود تحولاتی در امور پُستی کشور رونما گردید. چنانچه در اوسط سال ١٩٣٤ریاست مستقل پُست، تلگراف و تیلفون به وزارت مخابرات ارتقا یافت . همچنان در خطوط انتقال پُستی توسط موتر های پُست و پارسل، پُسته ها بین ٢٠ تا ٢٠٠ کیلو گرام قابل قبول پنداشته شد. در سال ١٩٦٦ مراسلۀ فضایی برای خارج به تخفیف محصول قبول گردید و ارسال و مرسول پُست عادی برای ممالک خارج از طریق پاکستان جاری شد. به همین ترتیب برای حمل و نقل پُسته بر علاوۀ سابق بیست و دو خط پُستی مستقیم و موتر رو تدریجاَ اعمار گردید که هریک بین صد و پنجصد کیلومتر طول داشت. ساختمان عمارات پُستی نیز متدرجاَ انکشاف نمود. چنانچه در مرکز ولایات و حکومات اعلی و بعضی حکومات کلان پُسته خانه های عصری اعمار گردید.

همچنان تعمیر بقیه پُسته خانه ها در حکومات کلان طبق پلان به تدریج اعمار شد. در مرکز برعلاوۀ پسته خانه سابق یک پسته خانه بزرگ عصری که دارای تمام لوازم پستی بود اعمار گردید و چندین پسته خانه شهری در شهر نو، دارالامان، چمن حضوری، جادۀ میوند و بریکوت تاسیس گردید. شعبۀ ادارای پُست در سال 1940 م بنام مدیریت عمومی پُست و در سال 1951 م بنام ریاست پُست ارتقا یافت که برعلاوۀ امور پُسته خانه مرکزی، پُسته خانه های شهری مرکز را نیز سرپرستی میکرد. برای انتظام جریان پُستی اداره مراقبت و کنترول پُستی در سال 1936 م تاسیس گردید.

برای انتظام و فروش تکتهای پُستی به علاقمندان خارجی و ترتیب یک موزیم پُستی، ادارۀ جداگانۀ تشکیل گردید و شعبات مخابراتی ولایات و حکومات اعلی و کلان به مدیریت های عمومی، مدیریت ها و ماموریت ها ارتقا یافت. همچنان در ولایات بلخ، ننگرهار و هرات علاوه بر پُسته خانه های مرکزی از سال 1947 م به اینطرف یک ـ یک پُسته خانه شهری منطقوی نیز تاسیس یافت. 

در قشلۀ های عسکری ولایات و محلاتیکه پُسته خانه های مرکز دور بود از سال 1947 م به اینطرف یک ـ یک پُسته خانه قشلۀ عسکری تاسیس یافت.

پُست فضایی : 

بین سالهای 1955 و 1956 م در میدان های هوایی کابل، مزار شریف، کندهار و هرات برای پُسته های فضایی پُسته خانه های تبادلوی تاسیس شده در بعضی حکومات محلی و علاقه داری ها حتی المقدور پُسته خانه های تاسیس گردید و در مواضع متباقی امور پُستی کماکان به وسیلۀ کاتبان تحریر علاقه داری ها انجام میگردید. روی همرفته مطابق پلان پنجسالۀ کشور از سال 1956 م به بعد هر سال 27 پُسته خانۀ محلی تاسیس گردید. همچنان صدور پُسته ها بر اساس مقررات بین المللی سربسته و راساَ به ممالک همجوار و از طریق ممالک مذکور به کشور های دیگر به صورت محفوظ و سریع جریان پذیر گردید. صدور پُسته های فضایی از افغانستان به ممالک خارج از طریق پاکستان از سال 1955 م ببعد ذریعۀ طیاره جریان یافت. ارسال و مرسول پُسته های فضایی در داخل مملکت در خطوط بین کابل مزار شریف ـ قندهار ـ هرات ـ قندهار از سال 1956 م ببعد جاری گردید. در سال 1957 م بسته فضایی کابل و ممینه نیز آغاز به کار کرد. از سال 1946 م پُسته های زمینی بین اتحاد شوروی و هند از طریق افغانستان به قسم ترانزیت جریان یافت. همچنان ارسال و مرسول پُسته های فضایی شوروی از طریق افغانستان برای پاکستان ، هند، اندونیزیا و سیرلانکا از اخیر سال 1956 م جریان پیدا نمود. تکت های پُستی، پُست کارتهای تکت دار و بدون تکت، مراسلۀ فضایی در مطبعۀ صکوک کابل طبع می شد. اما از سال ١٩٤٧ به اینطرف بعضاَ در خارج نیز طبع میگردید. تبادلۀ پُسته ها و پارسلهای فضایی از ممالک خارج به افغانستان قرار ذیل صورت میگرفت:

الف : پُسته های فضایی از دفاتر تبادلۀ دهلی، امرتسر، فرانکفورت، هامبورک، امستردام، لندن، نیویارک، پاریس، ژینو، روم، مسکو، تهران و کراچی برای دفتر توزیع کابل.

ب : پارسل پُست فضایی از دفاتر تبادلوی پارسل پُست دهلی، ژنو، مسکو ، لندن، امستردام، روم و کوپنهاگن برای دفتر پارسل و پُست کابل.

پُسته ها و پارسل ها پُست فضایی به ترتیب سربسته از دفتر پُست کابل به دفاتر تبادلوی دهلی، کراچی، مسکو، پاریس، نیویارک و تهران ارسال میگردد. همچنان از بدو تاسیس شرکت آریانا و اعمار میدان های فضایی در داخل مملکت و ازدیاد پرواز طیارات داخلی و خارجی به خارج تبادلۀ پسته چه در داخل و چه در خارج سریعتر شده، تبادلۀ پُسته با کشور های اروپایی امریکایی، افریقایی و آسیایی بیشتر گردید.

چون در تبادلۀ پُسته ترانزیت سرباز از طریق هند و تهران با اروپا و امریکا تاخیر رُخ میداد و از طرفی حجم پُسته های بعضی ممالک روز افزون بود با شهر های آتی سرویس مستقیم تاسیس گردید.

تبادلۀ پُسته بین کابل و بیروت ، کابل و قاهره ، کابل و توکیو، کابل و انقره ، کابل و صوفیه، کابل و پیکنگ و کابل و هانکانگ.

در سالهای بعد پُسته ها در روز حرکت طیاره بسته میگردید چنانچه مردم میتوانستند ازطرف صبح همانروز مراسلات خود را تحویل دهند. به همین ترتیب در قبال انکشافات پُستی در کشور ادارۀ پُست کابل به دفاتر پُستی جهان تبادلۀ مستقیم پُستی برقرار نمود. تا هرچه زودتر پُسته های ارسالی به وقت کم به مراجع اش مواصلت نماید. همچنان برای حمل و نقل پُسته های ولایات ترتبیاتی اتخاذ گردید که به موجب آن پُسته های ولایات شمالی عوض سه روز که در سابق صورت میگرفت در ظرف شش ساعت انتقال مییافت. همچنان در سالهای بعد برای انکشاف امور پرواز یک مدیریت جداگانه در تشکیل ریاست پُست علاوه گردید که کار آن طبع و نشر تکتهای خاص و فوق العاده بود. با طبع تکتهای مذکور یکطرف سالانه یک مقدار اسعار خارجی بدست میآمد و از جانب دیگر یک خاطره از روز های ملی و یا هم آثار عتیقه کشور و یا جهان باقی میماند. در آغاز نرخ محصولات پُستی از افغانستان به یازده حوزه تقیسم شده بود که بعد ها معلوم گردید برای مردم مشکل داد و ستد ایجاد مینماید. بعداَ یازده حوزه به چهار منطقه آتی تعدیل گردید که عبارت از اروپا، افریقا، شرق دور، آسترالیا، شرق میانه و ممالک همسایه میباشد. همچنان در آنزمان بیش از یکصد پُسته خانه شهری تاسیس گردیده و در تعداد پُسته خانه های شهری مرکز نیز نسبت به سالهای قبل افزایش قابل ملاحظۀ به عمل آمد که باعث ایجاد سهولت برای مردم ما گردید. (4)

انتشار تکت های پُستی به خاطر مناسبت های ملی و بین المللی :

تاریخ پُست افغانستان نیز با فراز و نشیب همراه بوده است چنانچه از 1939 م به بعد، تکت های پُستی افغانستان توسط عبد الغفور برشنا هنرمند و نقاش معروف کشور ما؛ طرح و دیزاین میشد. در سال 1951 م آثارتاریخی افغانستان مثل قلعه بست، منار جام، مجسمه بودا بامیان توسط وی روی تکت های پستی طرح ریزی شد.

در سال 1952 م اولین تکت پوستی به نام پشتونستان به چاپ رسید و در سال 1957 م تکت پستی به ارزش 150 پول با تصویر ازبازی عنعنوی بزکشی به چاپ رسید. در سال 1963 م تکت های پستی با چاپ چهره و تصاویر شخصیت های برجسته تاریخی افغانستان پرداخت. از جمله تصویر ابوریحان البیرونی، عبد الرحمن جامی، مولانا جلال الدین بلخی، سید جمال الدین افغان طبع گردید. همچنان در همین سال برای اولین بار تصویر از یک رهبر خارجی در تمبر افغانی به چاپ رسید که این تصویر اتا ترک، رهبر و بنیان گزار ترکیه جدید بود.

در 1968 م به مناسبت روز مادر تکت پستی با تصویر از ملکه حمیرا، خانم محمد ظاهر شاه، پادشاه افغانستان طبع گردید. (5) در سال 1339 هـ ش به خاطری بازی های المپیک روم تکت پُستی 175 پول ، و در همین سال تکت دیگر « له مهاجرینو سره دمرستی په مناسبت » به قیمت 50 پول و 105 پول انتشار یافت در سال 1341 هـ ش تکت به قیمت 50 ، 75 و105 پول به مناسبت روز ملل متحد با تصویر آسمان خراش سازمان ملل ؛ در سال 1341 هـ ش به چاپ رسید . در سال 1341 هـ ش = 1962 م تمبری جدگانه ایی د نری هوا پیژندنه په مناسبت به ارزش 5 افغانی ،در سال 1342 هـ ش = 1963 م « د لوژی په ضد مجادله » به قیمت 1000 پول، در سال 1346 هـ ش به مناسبت « افغانی سره میاشت »به قیمت 103 افغانی و دهها مورد دیگر انتشار یافت

تصویر شاهان افغانستان بر روی تمبرهای پستی : 

از سال 1871 م که اولین تمبر در افغانستان منتشر شد تا سال 1937 م تمبرهای این کشور فاقد تصویر اشخاص بود و فقط بناهای تاریخی و مذهبی و نشانه‌های ملی کشور بر روی تمبرها چاپ می‌شد.

در سال 1937 م و در زمان «ظاهرخان» بود که برای اولین بار تصویر «نادرخان» بر روی تمبرهای پستی به چاپ رسید.

اولین تمبر با تصویر نادرخان به مناسبت نوزدهمین سال استقلال افغانستان، منتشر شد و یک سال بعد تصویر دیگری از نادرخان به مناسبت بیستمین سال استقلال منتشر شد و تا پایان حکومت ظاهر شاه در 12 قطعه تمبر از تصویر نادرخان استفاده شد.

در سال 1939 م تعدادی تمبر پستی در 24 قطعه منتشر شد و برای اولین بار بر روی دو قطعه از این تمبرها از تصویر ظاهر شاه جوان استفاده شد.

این دو قطعه تمبر 1 و 2 افغانی ارزش داشت و تصویر شاه جوان بدون هیچ گونه توضیح به چاپ رسیده بود.

در سال 1951 م تعداد دیگری تمبر در 17 قطعه به چاپ رسید که در 4 قطعه آن تصویر ظاهر شاه با چهره‌ای متفاوت که لباس نظامی بر تن دارد دیده می‌شد.

در همین سال به مناسبت هفتاد و ششمین سالروز جهانی پستی (یو.پی.یو) تعدادی تمبر در 3 قطعه به قیمت‌های 35 و 125 افغانی منتشر شد که در این تمبرها از تصویر نقاشی شده «امیرشیرعلی‌خان» استفاده شد.

یک سال بعد یک قطعه تمبر یادگاری در ابعاد 108در 80 میلمتر منتشر شد که در این تمبر چهره «میروس خان هوتکی » نقاشی شده بود.

تا پایان حکومت ظاهر شاه، به مناسبت‌های مختلف تصویر شاه در تمبرهای پستی به چاپ می‌رسید که در یک مناسبت تصویر نقاشی شده‌ای از او در کنار همسرش در تمبر پستی دیده می‌شود. (6)

زیر نویسها :

1 - فیضی - پروانه ، خدمات پستی درافغانستان ، bitlander ،چهارم اکتوبر 2013 م 

2 - Stamp Issuers - Afghanistan منتشره در stampsofdistinction ، Monday, March 10, 2008

3 - سکه و تمبر دوره امان الله خان در موزه استان قدس ، خبرگذاری افغانستان ، 7 اسد 1394 هـ ش.

4 - مجلۀ ژوندون سال 1351 هـ ش

5 - فیضی ، اثر قبل الذکر ، همانجا .

6 - تصویر شاهان افغانستان بر روی تمبرهای پستی، خبرگزاری فارس ، 18 حمل 1394 هـ ش .