مهتاب باغ یا باغ مهتاب

نویسنده: استاد شاه محمود محمود

با این نام دوباغ وجود دارد یکی باغ مهتاب آگره یا اخرین باغ از جمله یازده باغ دوره گورگانی ؛ که در کنار دریای یمنا [ جمنا ] در پایان باغ تاج محل و یا در مقابل تاج محل و قلعه آگره موقعیت دارد و دیگری باغ مهتاب کابل است .فاصله زمانی عمران این دو باغ زیاد است اولی در زمان شاه جهان و دومی احتمالا" در زمان بابر ساخته شده است .
بابر هنگامی که وارد کابل شده و انرا به تصرف خود د آورد و به دلیل علاقه‌ خاصی که به احداث باغ داشت چندین باغ به دستور وی ساخته شد. باغ های کابل که در بابرنامه نامبرده شده است و در ساخت و ساز آن بابر دست داشته است ؛ عبارتند از : باغ بنفشه ، باغ بهشت،باغ پادشاهی در استریخچ، باغ چنار، باغ حیدرتقی، باغ خلوت، باغ خلیفه ، باغ کلان در استالف، باغ ملا بابا ، باغ نوروزی، باغ یورونچقه میباشد .

اما از باغ مهتاب ذکری به عمل نیامده است . بابر در هریک از این باغ ها خاطرات خوش و مجلس بزم و شراب نوشی داشته است و در صفحات متعدد بابر نامه از آنها به خصوص در هنگام طرب نامبرده شده است .(1) در حالیکه عبدالحميد لاهوری در شرحی که راجع به باغهای کابل وساير باغهای کشورکه در عهد بابرموجود بوده ، ميگويد : سرزمین بهشت آیین کابل هنگامی که این نزهت گاه را به انوار عدالت آن پادشاه رضوان بارگاه فروغ تازه بود، که باغ شهرآرا وچهار باغ جلو خانه [ خلوتخانه] واورته باغ و باغ صورت خانه و باغ مهتاب وباغ آهو خانه و سه باغچه اطرافش را بابر احداث نمود (2 )
حينيکه شاه جهان به کـابل می آيد درهربار باغ های کابل اولا ترميم و به احداث بنايی عمرانات جديد در بين آنها می پردازد. درسال دوازدهم جلوس خود امرداد تا اورته باغ ومهتاب باغ دوباره ترمیم و احیا و عمارات جدید بسازند که درخورآرامش شاهی باشد. اين عمارت تا سال نزدهم جلوس که شاه جهان باردوم به کابل آمد به اتمام رسيد و تمام مصارف اين ابينه دونيم لک روپيه بود.
عبدالحمید لاهوری در پادشاه نامه مینویسد که اورته باغ (3) و باغ مهتاب که متصل همدیگر قرار داشت؛ برای دولتخانه برگزید و آنرا محل معلی و این را [ باغ مهتاب ] دولتخانه خاص قرار داد . عمارات عالیه طرح افگندند چنانچه در سال میمنت سال نوزدهم که دارالملک کابل مرتبه دوم بقصد کشایش بلخ و بدخشان مرکزالویه [ اولیه ] ظفر طراز گشت منازل مذکوره با جمیع عماراتی که در سال دوازدهم حکم شده بود بحسن اختتام رسیده بود و دولت خانه کرامت آشیان به نطول فیض موصول فروغ تازه یافته پنج لک روپیه صرف جمیع عمارات شده است . دولک پنجاه هزار روپیه بر دولخانه مقدس [ اورته باغ و باغ مهتاب ] و دولک پنجاه هزار روپیه برعمرات شهرآرا و جهان آرا و چارباغ و دیگر باغات و روضه مقدسه جنت فردوس مکانی مصرف شده بود.( 4) ضمنا" بنابر یدداشت پادشاه نامه شاه جهان ... دوازده لک روپیه بر عمارات کابل ؛ از مسجد و دولت خانه معلی [ اورته باغ ] و قلعه ارگ [ بالاحصار] و قلعه دور شهر [ برج و باره و دیوار کوه شیردروازه و کوه اسمایی] ... ( 5) شاه جهان این همه مصارف را از عایدات کابل از وجه عایدات کابل منظورنموده بود . پادشاه نامه عواید و مالیات کابل را چنین برشمرده است : عایدات صوبه کابل شانزده کرور دام بود . (6 )

مهتاب باغ در دوره درانی ها :
در عهد سلطنت احمد شاه درانی شخصی به نام عبدالرحمن بارکزایی منصب توپچی باشی را داشت که بعد از آن پسرش یعقوب علی خان [ پدر عایشه درانی شاعر مشهور] به این منصب نظامی رسید.
در زمان تیمورشاه درانی بعد از انکه پایتخت افغانستان از قندهار به کابل انتقال داده شد باغ های متعددی احداث گردید و توجه به ابادی و نگهداری باغ های قدیم نیز صورت گرفت. چون : باغ قاصی، باغ علی مردان خان، باغ علم گنج، چهارباغ، باغ لطیف، باغ شهرآرا و جهان آرا و باغ دیوان بیگی و وو . همچنان شهر به گذر های جداگانه تقسیم شد و برای برخی به قسم جاگیر اراضی داده شد از جمله خاندان توپچی باشی فوق الذکر در چهاردهی در جوار راه کابل - قندهار مالک 9 قلبه زمین زراعتی شدند که به شکل جاگیر و یا زرخرید صاحب شده بودند و تا پایان سلطنت شاه شجاع ( 1842 م ) جایداد خانواده توپچی باشی که شامل باغ مهتاب و قلعه آن؛ در اختیار شان بود.
در زمان سلطنت دوست محمد خان ؛ املاک مورثی توپچی باشی ها را ولی محمد خان پسر دوست محمد خان تصاحب نمود و احتمالا" قلعه جدید در آن جا اعمار کرد. در زمان امیر عبدالرحمن خان ؛ سردار حبیب الله و برادرش سردار نصرالله خان متصرف املاک توپچی باشی ها شد. بنابران در زمان سلطنت امیر حبیب الله خان سراج الملة والدین در سال 1321 هـ ق = 1904 م در محل قلعه ولی محمد خان ؛ تعمیر جدید و عصری به نام مهتاب قلعه و در ساحه املاک زراعتی آن باغ احداث نمود که بنابر بیان عزیزالدین وکیلی فوفلزایی مهتاب باغ نام گرفت.[ احتمالا" امیر حبیب الله خان همان نام قدیمی باغ را دوباره احیآ نموده باشد ]
این قلعه و باغ شکل منزل باغ را داشت و قصر برای پذیرایی مهمان بود چون اولین منزل از طرف کابل و منزل اخیر از طرف قندهار بود. در زمان شاه امان الله خان از نیمه سال 1298 هـ ش = 1919 م قصر و باغ مذکور که در تصرف کاکایش سردار نصرالله خان بود ، مصادره نمود و آنرا ملکیت دولت ساخت . و آن را تعلیم گاه عسکری و مکتب فنون حربیه و قطعه نمونه که تعداد آن به سه صد نفر میرسید؛ تحت سرپرستی جنرال محمود سامی، و به معلمی حسن حسنی بیگ و شوکت بیگ و ضیا بیگ که از ترکیه استخدام شده بودند و عبدالقیوم خان ابراهیم خیل و کپتان شیراحمد خان محمد زایی ؛ اداره و تدریس میگردید .. اما در سال 1308 هـ ش = 1929 م اقامتگاه افراد امیر حبیب الله کلکانی گردید. در زمان نادرشاه 1309 هـ ش = 1930 م مجددا" تعلیم گاه رساله شاهی و سپس فرقه پیاده عسکری و در سال 1315 هـ ش = 1936 م در سمت شرق املاک مذکور عمارت حربی شوونځی و تلگراف خانه طرح و تکمیل گردید . همچنان در سمت جنوب املاک توپچی باشی ؛ قریه گاو خانه وجود داشت که امیر حبیب الله خان سراج الملة والدین آنرا به گلخانه نامگذاری نمود که تا امروز به همان نام یاد میشود. ( 7)

زیرنویسها :