مسجد چوب فروشي یا مسجد نورالاسلام

نویسنده: استاد شاه محمود محمود

مسجد جامع نور الاسلام در شهرکابل بار اول در هنگام سلطنت زمانشاه درانی بنا یافت . هنگامیکه زمانشاه بعد از فوت پدر خویش به دست گرفت . از اقدامات اولیه او سنگ تهداب دو مسجد ؛ هر یک مسجد باغ لب دریا یا مسجد خوابگاه که امروز به نام مسجد پل خشتی مسما است و ثانیا" مسحد نورالاسلام را گذاشت . در حالیکه مسجد خوابگاه را قبلا" تیمورشاه مدنظر داشت اما واقعات و شورشهای در مشهد و نیشاپور مانع این وجیبه دینی گردید. زمانشاه عبدالکریم خان اسحق زایی ناظر خاصه سردار علم خان وکیل الدوله و نگرانی ملا احمد خان میر وعظ ( که بعدا" به همین لقب میرواعظ باقی ماند)در سال ۱۲۰۷ هـ ق توظیف نمود تا هر دو مسجد را اعمار نمایند . تا بالاخره در سال ۱۲۱۳ هـ ق به مرتبه تکمیل رسیدند.

در سال ۱۲۱۷ هـ ق یکسال بعد از انقراض سلطنت زمانشاه درانی سردار فتح خان اشرف الوزرا که وزیر شاه محمود سدوزایی بود با در نظرداشت مخالفت با زمانشاه ؛ تمام طرفداران پادشاه مذکوررا زیر فشار گرفت از جمله ناظر عبدالکریم خان را تا صورت حساب مصارف مسجد را که ( شصت تومان روپیه پخته ) بود ؛ ارایه نماید. اما شخص پادشاه از موضوع مطلع شد و دانشت که این دو نفر ناظران اعمار مساجد بی گناه اند فرمانی برای استخلاص و تبریه آنها صادر نمود که عکس فرمان " مؤرخه شهر ۱۲۱۷ هـ ق" در کتاب ( درة الزمان یا تاریخ زمانشاه ) موجود است . (۱)
بعدا در سال ۱۳۰۰ هـ ق برابر به ۱۲۶۱ هـ ش عبدالرحمن خان مجددا ترمیم و تعمیر گردید . اين مسجد از خشت پخته، گچ، آهن، چونه و چوب ساخته شده و داراي کمان ها، رواق ها و گنبدها بوده و در پهلوي خود ساختمان گنبدي عليحده اي دارد به نام مدرسه شاهی که در مرور ايام دارالحفاظ، جميعت العلما و منسوبين علوم ديني بود و باش داشتند؛ اما در اثر جنگ هاي اخير تخريب شده .اما امروز دوباره بازسازی و ترمیم شده است .
چنانچه فوفلزایی می نویسد که امیر به اهتمام غلام نبی خان به صرف مبالغ زیادی این مسجد را تجدید نمود. چنانچه دوصد خروار آهن و همچنان آجر و گچ و سنگ و چوب و اهنک به کار برد و همه را صرف کمانها رواق و گنبد به کار برد و با مزد بنایان و معماران و نجاران تخمینا" دو نیم لک روپیه سنجیده شد. امیر عبدالرحمن خان بنابر رسم دوره زمان شاه در داخل محوطه مسجد جامع ؛ مدرسه دینیه تشکیل نمود تا عالمان جید کشور تعدادی از طلاب علوم دینیه را تدریس نمایند. با این حسن نیت ملا ابوبکر آخوندزاده را از قندهار به کابل خواست و در مدرسه متذکره به شمول سه نفر عالم دیگر : قاضی پشدی از لغمان ، مولوی پالچ ( نام قریه است در غزنی ) ، مولوی غلام جان لوگری مصروف تدریس علم نمود و متعاقب آن مولوی عبدالروف قندهاری را حکم احضار فرمود. (۲)
اين مسجد در ساحه نسبتاً وسيع به شکل مستطيل يک منزله به طول تقريبا۸۰ متر و عرض تقريبا ۲۳متر به داخل ۳۱ گنبد خورد و يک گنبد بزرگ مناره بوده و در صحن حويلي مسجد يک حوض از سنگ مرمر سفيد غرض وضو وجود دارد. در سمت شمال حويلي ساختماني وجود دارد که مسجد زمستاني و اطاق امام مسجد بوده در شمال غرب عقب مسجد مذکور ساختمان چندين اطاقه به نام مدرسه وجود دارد که دارالحفاظ جميعت العلما و بعدها منسوبين علوم ديني بوده و باش داشتند. از اینکه در جوار مسجدو مدرسه موصوف سرای و دکاکین چوب فروشی وجود داشت بنام مسجد چوب فروشی مشهور گردید. در حالیکه بنابر گفته فوفلزایی این مسجد در زمان شاه محمود سدوزایی به نام مسجد شاهی نامگزاری گردید و امیر عبدالرحمن خان همچنان آنرا به نام مسجد شاهی نگهداشت . در حالیکه غلام سخی رحمانی در کتاب خویش این گذر را به نام پخته فروشی یاد میکند که طرف جنوب تیل کوچه پهلوی گذر کتاب فروشی میباشد. و مسجد متذکره را به نام مسجد سفید می نویسد که گنجایش چند هزار نفر را داشت و در شب های ماه رمضان نمازگزاران زیادی می آمد و حافظان قران و قاری ها را از این مسجد برای ختم میبردند.(۳)

زیرنویسها :
۱ - فوفزایی - عزیزالدین وکیلی ، درة الزمان یا تاریخ زمان شاه ، کابل ، ۱۳۳۷ هـ ش، ص ۳۸۵- ۳۹۱.
۲- فوفلزایی - غزیزالدین وکیلی ، فرهنگ کابل باستان ، ج اول، کابل ، ۱۳۸۷ هـ ش، ص ۴۴۷- ۴۴۸ همچنان رک : فوفلزایی - عزیزالدین وکیلی ، تیمورشاه درانی ، ج دوم ، مطبعه دولتی ، کابل ، ۱۳۴۶ هـ ش، ص ۵۶۳ - ۵۶۴ .
۳- رحمانی - غلام سخی، چهارچته سرچوک، پشاور، ۱۳۸۲ هـ ش، ص ۲۳ .
( نوت: برای تهیه تصاویر از انجنیر صاحب عزیز جان علیزاده و منیر جان علیزاده تشکر و سپاسگزاری نمود . دیروز منیر جان در کابل به این مسجد تشریف برده و عکس های جدید آنرا که تا حال انتشار نیافته است برایم فرستادند . بابت تصویر برداری و زحمت کشی شان جهانی سپاس دارم . زنده باشید .)